Doğum izni, hayatlarının en unutulmaz deneyimini yaşayan, 9 ay boyunca karnında taşıdığı çocuğu dünyaya getiren kadın çalışanların en önemli hakları arasındadır.
Hem özel sektörde hem de kamuda çalışan kadınlar için düzenlenen bu izin, yeni annenin çocuğuna zaman ayırmasını, bebeğin ilk anlarında annesinin bakımına ve özenine sahip olmasını sağladığı gibi anne ve bebeğin sağlığı açısından da önemlidir. İzinin asıl amacı da zaten budur.
İzin boyunca anne, tüm zamanını ve ilgisini çocuğuna ayırabilmekte, iş ile ilgili herhangi bir şey düşünmek zorunda kalmamaktadır. Bu sayede emzirme döneminde anne ve bebek kesintisiz bir arada olabilmektedir.
Bu yazımızda çalışan anne ve babaların doğum izni ile ilgili merak ettiği soruların cevaplarını vereceğiz.
DOĞUM İZNİ NEDİR?
Doğum izini kadın çalışanların kariyer yolculuklarındaki çok özel duraklarından biridir.
Evliliklerini çocukla taçlandırmak, annelik duygusunu tatmak isteyen kadın çalışan hamileliğinin son ve doğumun ilk haftalarında yasayla kendisine tanınmış bir izin kullanır. Bu izne yasal olarak “Doğum” ya da “Analık” izni denmektedir.
Kadın işçinin doğum nedeniyle çalıştırılmadığı süre için verilen izne verilen addır.
Konu 4857 sayılı Kanunun 13’üncü maddesine dayanılarak hazırlanan “Analık izni veya ücretsiz izin sonrası yapılacak kısmi süreli çalışmalar hakkında yönetmelik” ile açıklığa kavuşturulmuştur.
DOĞUM RAPORU NEDİR?
Hamile çalışanların doktorlarından “37. gebelik haftasına kadar çalışmasında gebeliği yönünden sakınca bulunmamaktadır” ifadelerini barındıran rapora doğum raporu denmektedir.
Zira yasalar kadın çalışanlara doğumun ufaktan yaklaştığı ve kadının hareketlerinin iyiden iyiye kısıtlandığı dönem olan hamileliğin 32. haftasında doğum iznine çıkma hakkı vermiştir.
Ancak bazen kadınlar bebekleri dünyaya geldiğinde onunla daha uzun vakit geçirmek için bu süreyi doğum sonrasına bırakmak ve izni olabildiğinde geç almak isterler. Ya da iş hayatından olabildiğince geç ayrılmaktır amaç.
İşte o, olabildiğince geç sürenin sonu 37. Haftadır.
Ancak işveren hamile çalışanın o noktaya kadar çalışabileceğini bir de doktordan duymak istediği için devreye doğum raporu girmektedir.
Kadın çalışan doktora giderek 5 hafta daha çalışmak istediğini, sağlığının buna el verip vermeyeceğini sorar. Doktor da kadının bu zamana kadar çalışabileceğine kanaat getirirse raporu verir ve kadın doğumdan önceki 3 haftaya kadar çalışmaya devam eder.
Kadının kullanmadığı 5 haftalık izni de doğum sonrası kullanılmak üzere cepte durur.
BABALIK İZNİ NEDİR?
Aileye yeni eklenecek bebeğin heyecanını sadece kadın / anne duymaz doğal olarak. Erkek de baba olacağı için heyecanlıdır evlerinin yeni ferdinin gelmesini o da umutla bekliyordur.
Öte yandan hayatı bir doğumla değişen kadının ilk günlerde bu yeni duruma alışması için yardıma ihtiyacı olacağı da çok açıktır.
Bu yardımın bebeğinin babasından gelmesi kadar da doğal bir şey yoktur.
İşte kanun koyucu da bu durumdan hareketle anneye verdiği doğum / analık izni benzeri izni erkeğe / babaya da vermiştir.
4857 sayılı İş Kanunu’nun “Mazeret İzni” Başlıklı Ek 2. Maddesinin 1. Fıkrasına Göre: “İşçiye; evlenmesi veya evlat edinmesi ya da ana veya babasının, eşinin, kardeşinin, çocuğunun ölümü hâlinde üç gün, eşinin doğum yapması hâlinde ise beş gün ücretli izin verilir.
Bu 5 günlük sürede erkek hem baba olmaya hazırlanır hem de eşine yardımcı olmaya.
Bu süre özel sektör çalışanı babalar için geçerli süredir.
Kamu çalışanı babalar için daha uzun bir süre söz konusudur.
Memurlar için babalık izni, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 104. maddesinin B. fıkrasında düzenlenmiştir. Buna göre eşi doğum yapan erkek memur, kendi isteği üzerine 10 gün babalık izni kullanabilecektir.
Özel sektörde 5, kamuda 10 gün olan babalık izni, ücretli izinlerdendir ve çalışanların maaşından herhangi bir kesinti yapılmaz. Yıllık izinden düşülmesi gibi bir uygulama da yoktur.
DOĞUM İZNİ ÇEŞİTLERİ NELERDİR?
Doğum izni, birçok farklı çeşitte karşımıza çıkar. Bunlar;
- Ücretsiz izin,
- Süt izni,
- Yarım çalışma hakkı,
- Kısmi çalışma hakkı olarak sıralanabilir.
- Şimdi bu izinler hakkında kısaca bilgi verelim…
Ücretsiz izin: Kadın çalışan dilerse, kanuni ücretli izninin bitiminde ücretsiz izne ayrılabilir. Bu süre 6 aydır. Bu izin için işverenin herhangi bir rızasının alınmasına gerek yoktur. Çünkü ücretsiz iznin hukuki dayanağı da İş Kanunu’dur. İşveren, ücretsiz izin konusunda sorun çıkarıyor ve izni vermiyorsa çalışan hukuki yollardan hakkını arayabilir ve şikayetçi olabilir.
Süt izni: Doğum yapmış kadına günde 1.5 saat olacak şekilde izin verilir. Çalışan verilen bu süreyi, günün hangi zaman diliminde kullanılacağını kendisi belirleyebilir. Süt izni, günlük çalışma sürelerine dahil edilir ve çocuk 1 yaşını doldurduğu andan itibaren geçerliliğini yitirir. Süt izni sadece aktif çalışılan süreler içerisinde kullanılmaktadır.
Uygulamada günlük 1.5 saatlerin toplanıp günlük izne çevrildiği durumlar da vardır.
Yarım çalışma hakkı: Çalışan dilerse, haftanın yarısında ücretsiz izne ayrılabilecektir. Yarım çalışma hakkını kısmi olarak kullandıktan sonra tam çalışma haline geri dönmesi halinde ise çocuk 1 yaşını doldurmamışsa süt izni hakkı da devam eder.
Kısmi çalışma hakkı: Anne ve baba, çocuk ilköğretim çağına geldiği zaman, okula başlayacağı tarihi takip eden aybaşına kadar kısmi çalışma talep etme hakkına sahiptir. Kısmi çalışma hakkı bir çocuk için yalnızca bir defa kullanılabilir. Çalışan, hakkını kullanmadan 1 ay önce bunu işverene bildirmekle yükümlüdür. Kısmi çalışma en önemli nokta ise çocuğun anne ya da babasından sadece birisi çalışıyorsa, çalışan ebeveyn bu haktan yararlanamayacak olmasıdır.
DOĞUM İZNİ SÜRESİ
Analık izni veya ücretsiz izin sonrası yapılacak kısmi süreli çalışmalar hakkında yönetmeliğin 5’inci maddesi doğum izni süresini açıkça belirlemiştir.
Maddeye göre;
Kadın işçinin doğumdan önce sekiz ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam on altı haftalık süre için çalıştırılmaması esastır. Doğum izninin başlaması için hamileliğin 32. haftasının tamamlanmış olması gerekir.
Eğer hamile kadın çalışan görevine devam etmek istiyorsa, doğumlarına üç hafta süre kalana kadar çalışabilir. Ancak bunun için öncelikle doktordan doğum raporu gerekmektedir.
Doğuma 3 hafta kalana kadar çalışan kadının izni, doğum sonrasına eklenir ve anne bebeğiyle daha uzun süreyi beraber geçirme imkanı elde eder.
Buraya kadar anlattığımız doğum izni süresi tekil gebelikler için söz konusu olan izindi. Yasa çoğul gebelikler kadın biraz daha uzun izin hakkı tanımıştır. İkiz, üçüz ya da dördüz gibi birden fazla çocuğun dünyaya geldiği hamileliklerde kadın çalışan için izne 2 hafta eklenmiştir.
Yönetmeliğin ilgili maddesi şöyledir: Çoğul gebelik halinde doğumdan önce çalıştırılmayacak sekiz haftalık süreye iki hafta süre eklenir.
Tabii anne isterse yasal doğum izninin bitiminden sonra istemesi durumunda ücretsiz izne çıkarak bu süreyi uzatabilir. Bu durum da yönetmeliğin 6’ıncı maddesinde açıklığa kavuşturulmuştur.
Madde şöyledir:
Çalışma süresinin yarısı kadar ücretsiz izin hakkı
MADDE 6 – (1) Analık izninin bitiminden itibaren çocuğunun bakımı ve yetiştirilmesi amacıyla ve çocuğun hayatta olması kaydıyla kadın işçi ile üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen kadın veya erkek işçilere istekleri hâlinde birinci doğumda altmış gün, ikinci doğumda yüz yirmi gün, sonraki doğumlarda ise yüz seksen gün süreyle haftalık çalışma süresinin yarısı kadar ücretsiz izin verilir.
(2) Çoğul doğum hâlinde bu sürelere otuzar gün eklenir.
(3) Çocuğun engelli doğduğunun doktor raporu ile belgelendirilmesi hâlinde bu süre üç yüz altmış gün olarak uygulanır.
(4) Ücretsiz izinden yararlanan kadın işçiye, bir yaşından küçük çocuğunu emzirmesi için günde toplam bir buçuk saat olan süt izni uygulanmaz.
7’nci maddede ise altı aya kadar ücretsiz izin hakkı düzenlenmiştir.
Madde şöyledir:
MADDE 7 – (1) Kadın işçiye, analık izninin bitiminden itibaren isteği hâlinde altı aya kadar ücretsiz izin verilir.
(2) Ücretsiz izin, üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinme hâlinde eşlerden birine veya evlat edinene verilir.
(3) Bu maddede belirtilen ücretsiz izin süresi, yıllık ücretli izin hakkının hesabında dikkate alınmaz.
DOĞUM İZNİ PARASI
Doğum izni ile ilgili en çok merak edilen konulardan biri de işi mali boyutudur. İzinde olan, çalışmayan kadın çalışan maaşını para alacak mıdır? Alacaksa nereden, ne kadar alacaktır?
Devlet çalışan annelere çocuk parası, doğum (rapor) yardımı, süt ve emzirme parası, kreş yardımı gibi bazı destekler sunar. Bu destekler anneye hamileliğini en azından mali anlamda güvenli geçirme şansı sağlar.
Devletin anne olmuş çalışanlara sunduğu bu desteklerden biri ve en önemlisi doğum parasıdır.
Burada analık doğum iznine çıkmış çalışanın raporlu sayılması uygulaması vardır.
SGK, çalışanın aldığı ücretin 2/3’sini doğum izni parası ya da analık geçici iş göremezliği olarak ödemektedir.
Otuz ikinci haftada izne çıkan ya da doktor raporu ile doğuma 3 hafta kala çalışan kadınlar, izin süresi için geçici iş göremezlik ödeneği almaktadırlar.
Geçici iş göremezlik parası, yani doğum izni parası alabilmek için doğumdan önceki bir yıl içerisinde en az 90 günlük sigorta priminin ödenmiş olması şartı vardır.
Doğum izni parası annenin adına açılan hesaba yatar. Ödemesi ise genellikle doğumu takip eden 1 hafta ila 10 gün içerinde gerçekleşir.
ERKEN DOĞUM DURUMUNDA DOĞUM İZNİ
Bütün bebekler 40 haftalık hamilelik süresinde doğmaz. Kimisi dünyaya daha erken gelmeyi tercih edebilir. Bu durumda doğum yapmadan önce kullanılamayan doğum öncesi analık izin süresi, doğum sonrası analık izni süresine ilave edilir.
Örneğin beklenen doğum tarihinden 8 hafta önce işten ayrılan ve bu süre içerisinde erken doğum yapan anne, erken doğum sebebi ile kullanamadığı doğum öncesi iznini doğum sonrası iznine ilave edebilir.
ANNENİN VEFATI VE EVLAT EDİNME DURUMLARINDA DOĞUM İZNİ NE ŞEKİLDE UYGULANMAKTADIR?
Doğum sırasında annenin hayatını kaybetmesi de olasılıklar içine dahil edilerek uygulamanın nasıl olacağı belirlenmiştir.
Doğum sırasında veya doğum sonrasında annenin hayatın kaybetmesi hâlinde doğum sonrası kullanılamayan izin süreleri babaya kullandırılır.
Öte yandan üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen eşlerden birinin veya evlat edinen kişinin çocuğun aileye fiilen teslim edildiği tarihten itibaren de 8 haftalık analık hâli izin hakkı vardır.
DOĞUM İZNİNİN VERİLMEMESİ
Doğum izni kadın çalışana yasalarla verilmiş bir haktır ve geri alınamaz. İznin verilmemesi gibi bir durum söz konusu olamaz.
Olmaz ama olduğu taktirde de kadın çalışanın kullanabileceği başka yasal hakları vardır.
İşverenin takdirinde olmayan bu izin kullandırılmazsa çalışan için haklı fesih sebebidir. Haklı fesihte kadın çalışan tüm haklarını alır.
Öte yandan doğum izni sırasında işten çıkarılan kadın işçilerin kıdem tazminatı, ihbar tazminatı, geçici iş göremezlik, işe iade davası, eşit davranma tazminatı ve emzirme ödeneği gibi hakları vardır.
İşveren kadın işçinin iş sözleşmesini hamilelik ve doğum nedeniyle feshetmediğini iddia ederse iddiasını kanıtlamak zorundadır.
Yan işveren çalışana doğum izi vermekle yükümlüdür, bu izni kullandığı için de iş akdini feshedemez.
SIK SORULAN SORULAR
Doğum iznine ayrılmak zorunlu mu?
Doğum iznine ayrılmak kadın çalışan için zorunluluktur. Kadın en geç hamileliğinin 37. haftasında analık iznine çıkmalıdır. İşveren de bu izni vermelidir.
Kadın işçinin doğum izni doğum izni ne zaman başlar?
Kadın çalışanın doğum izni normal şartlarda hamileliğinin 32. Haftasında başlar. Ancak çalışan isterse ve doktor raporu ile onaylanırsa bu süre 37. Haftaya kadar bekleyebilir. En geç doğuma 3 hafta kala izne çıkılması zorunludur.
Ücretli doğum izni sonrasında kadın işçi ücretsiz doğum iznine ayrılabilir mi?
Kadın ücretli doğum izni sonrasında istemesi durumunda 6 ay boyunca ücretsiz izin de kullanabilir.
Doğum izni süresi çalışma süresine ekleniyor mu?
Doğum izni süresi çalışma süresi dahilindedir. Çünkü İş Kanunu’nun 55’inci maddesinin b fıkrası gereği “Kadın işçilerin 74’üncü madde gereğince doğumdan önce ve sonra çalıştırılmadıkları günler”
’Yıllık izin bakımından çalışılmış gibi sayılan haller’ kapsamında kabul edilir.
Süt izni günde kaç saattir ve ne kadar süreyle uygulanır?
Çalışma günlerinde anneye 1.5 saat emzirme izni verilir. Bu süre bebek 1 yaşına geldiğinde sona erer.
Doğum borçlanması
Çalışma hayatından doğum nedeniyle belirli bir süre uzak kalan kadınların, geriye dönük prim ödeme yapmasına imkan veren duruma doğum borçlanması denir.
Kadın sigortalılar doğum nedeniyle çalışamadıkları en fazla üç defa olmak üzere ikişer yıllık sürelerini (toplamda en fazla 6 yıla tekabül etmektedir.) borçlanabilir. İki yıllık doğum borçlanması iki yıl erken emeklilik hakkı doğuracaktır. 3 çocuk üzerinden ise 6 yıl kadar prim kazanma imkanı elde edilmektedir.
Özel sektörde doğum izni ne zaman başlar?
Doğum izni konusunda özel sektör, kamu sektörü ayrımı yoktur. Özel sektörde de hamileliğin 32 haftası analık izni başlar. Özel sektörde de kadın çalışan isterse 37. Haftaya kadar çalışır ve izne bu tarihten itibaren çıkar.
Doğum izninin tamamı doğumdan sonra kullanılabilir mi?
Doğum izninin tamamı doğumdan sonra kullanılamaz. Zira kadın çalışan en geç 37. Haftada doğum iznine çıkmak zorundadır. Tüm hamileliğini çalışarak geçirmesi yasal olarak mümkün değildir.